تبخال؛ مهمان ناخوانده اما شایع!

تبخال، یکی از شایعترین عفونت های ویروسی در سراسر جهان است که میلیاردها نفر را درگیر کرده است. این ضایعات پوستی دردناک و گاه خجالت آور، ناشی از ویروسی به نام هرپس سیمپلکس Herpes Simplex Virus یا HSV است. درک دقیق انواع تبخال، نحوه انتقال، راه های پیشگیری و درمان موثر، نه تنها برای سلامت فردی بلکه برای سلامت عمومی جامعه ضروری است. جالب است بدانید که تشخیص دقیق نوع ویروس و تحقیقات گسترده در زمینه درمان های جدید، وابسته به تجهیزات آزمایشگاهی پیشرفته مانند دستگاه های PCR، الایزا و کشت ویروس است.

ویروس هرپس سیمپلکس (HSV)

ماهیت ویروس: HSV یک ویروس DNA دار است که پس از عفونت اولیه، برای تمام عمر در بدن میزبان (در سلولهای عصبی گانگلیون های ریشه خلفی نخاع) به حالت نهفته (خفته) باقی می ماند. این ویروس میتواند در اثر عوامل محرک مختلف، مجدداً فعال شده و باعث ایجاد ضایعات (عود بیماری) شود.
دو نوع اصلی:

• HSV-1 (هرپس سیمپلکس نوع 1): به طور سنتی مسئول تبخال های دهانی و لب (هرپس لبیالیس) و تبخال های بالاتنه است. اما امروزه به دلیل تغییر رفتارهای جنسی، علت تعداد قابل توجهی از تبخال های تناسلی نیز میباشد.
• HSV-2 (هرپس سیمپلکس نوع 2): عامل اصلی تبخال های تناسلی و ناحیه پایین تنه است. انتقال آن عمدتاً از طریق تماس جنسی اتفاق میافتد.

تشخیص نوع ویروس تبخال

دانستن نوع HSV (1 یا 2) اگرچه به طور مستقیم روی علائم حاد تأثیر زیادی نمیگذارد، اما برای پیش بینی الگوی عود، مشاوره در مورد انتقال (مخصوصاً در بارداری) و گاهی انتخاب استراتژی درمانی مفید است. تشخیص دقیق فقط در آزمایشگاه امکانپذیر است:

• PCR (واکنش زنجیرهای پلیمراز): دقیقترین روش. با استفاده از دستگاه های پیشرفته PCR، ماده ژنتیکی ویروس (DNA) در نمونه گرفته شده از ضایعه (سوآب وزیکول) یا مایع نخاع (در موارد نادر مثل انسفالیت) تقویت و شناسایی میشود. حساسیت و سرعت بالا دارد.
• الایزا (ELISA - سنجش ایمنی مرتبط با آنزیم): با استفاده از کیت های الایزا و دستگاههای اسپکتروفتومتر یا ریدر الایزا، آنتیبادیهای تولید شده توسط بدن علیه HSV (IgM برای عفونت جدید، IgG برای عفونت قدیمی یا نهفته) در خون بیمار شناسایی میشود. این روش برای غربالگری و تعیین سابقه عفونت مفید است.
•  کشت ویروس: نمونه برداشته شده از ضایعه در محیط های کشت مخصوص سلولی درانکوباتورهای CO2 قرار میگیرد. اگر ویروس وجود داشته باشد، باعث تغییرات مشخص در سلولها میشود. این روش قدیمی تر و زمانبرتر است و حساسیت کمتری نسبت به PCR دارد.

انواع تبخال های پوستی و محل های شایع ایجاد

تبخال محدود به لب نیست! این ویروس میتواند در هر جایی از پوست و غشاهای مخاطی ایجاد شود:

1. تبخال دهانی (هرپس لبیالیس - تبخال لب):
محل: لبها (مرز مخاطی-پوستی)، اطراف دهان، داخل حفره دهان (لثه، زبان، کام)، گاهی بینی یا چانه.
علائم: احساس سوزن سوزن شدن یا خارش قبل از ظهور ضایعات، سپس ظهور وزیکول های کوچک پر از مایع که دردناک هستند. این وزیکول ها میترکند و زخم های کوچک (اولسر) ایجاد میکنند که دلمه میبندند و معمولاً در ۷-۱۰ روز بدون جای زخم بهبود مییابند. ممکن است با تب، گلودرد و تورم غدد لنفاوی همراه باشد (بخصوص در عفونت اولیه).
 عامل: غالباً HSV-1، گاهی HSV-2.

2. تبخال تناسلی (هرپس ژنیتالیس):
محل: آلت تناسلی مردانه، کیسه بیضه، ناحیه شرمگاهی، واژن، فرج، دهانه رحم، مقعد، باسن، رانهای فوقانی.
علائم: مشابه تبخال دهانی اما در ناحیه تناسلی. شامل وزیکولهای دردناک که به زخم تبدیل میشوند. اولین بار (عفونت اولیه) معمولاً شدیدتر با تب، سردرد، درد عضلانی، درد هنگام ادرار و تورم غدد لنفاوی کشاله ران است. عودها خفیف ترند. توجه: بسیاری از افراد مبتلا بدون علامت یا با علائم بسیار خفیف هستند اما ناقل ویروس اند.
عامل: غالباً HSV-2، اما شیوع HSV-1 در این ناحیه در حال افزایش است.

3. هرپس دست و انگشت (Whitlow هرپتیک):
محل: انگشتان دست (بخصوص نوک انگشتان)، گاهی کف دست.
علائم: وزیکولهای بسیار دردناک، قرمزی و تورم شدید انگشت. اغلب در افرادی دیده میشود که با ترشحات عفونی تماس داشته اند (مثل دندانپزشکان، پرستاران بدون دستکش، کودکان با تبخال دهانی که انگشت می مکند).
عامل: HSV-1 یا HSV-2.

4. هرپس چشمی (کراتوکونژنکتیویت هرپتیک):
محل: پلکها، ملتحمه، قرنیه.
علائم: درد چشم، قرمزی، حساسیت به نور، احساس جسم خارجی، اشکریزش، کاهش دید. عفونت قرنیه (کراتیت) بسیار جدی است و در صورت عدم درمان میتواند منجر به زخم قرنیه و حتی نابینایی شود.
عامل: غالباً HSV-1.

5. هرپس جلدی (هرپس پوستی در سایر نقاط):
محل: هر نقطه از بدن که پوست آسیب دیده باشد و ویروس با آن تماس پیدا کند (مثلاً در ورزشکاران کشتی گیر - هرپس گلاتوروم).
علائم: گروهی از وزیکولهای دردناک در ناحیه درگیر.

6. انسفالیت هرپسی (بسیار نادر اما خطرناک):
محل: مغز.
علائم: تب بالا، سردرد شدید، تشنج، تغییرات رفتاری، کاهش هوشیاری. یک اورژانس پزشکی است.
عامل: معمولاً HSV-1. تشخیص سریع با PCR مایع مغزی نخاعی (CSF) که نیازمند تجهیزات آزمایشگاهی دقیق است، حیاتی میباشد.

نحوه به وجود آمدن تبخال (انتقال و پاتوفیزیولوژی)

راه های انتقال:

1. تماس مستقیم با ضایعات فعال یا ترشحات حاوی ویروس: بوسیدن، تماس جنسی واژینال، مقعدی یا دهانی، تماس پوست با پوست ناحیه آلوده.
2. تماس با ترشحات بدن فرد آلوده (حتی بدون ضایعه فعال): بزاق (HSV-1)، ترشحات تناسلی (HSV-2). ویروس میتواند در زمان "ترشح بدون علامت" (Asymptomatic Shedding) نیز منتقل شود.
3. انتقال از مادر به نوزاد: در حین زایمان طبیعی، اگر مادر عفونت تناسلی فعال داشته باشد (خطر بسیار بالای بیماری شدید در نوزاد). تشخیص HSV در مادران باردار مشکوک با استفاده از تستهای PCR یا کشت از ضایعات تناسلی، مستلزم تجهیزات آزمایشگاهی تخصصی است.
4. تماس با وسایل آلوده: نادر است چون ویروس در محیط به سرعت غیرفعال میشود (لیپید دارد).

نحوه ایجاد تبخال پوستی

1. عفونت اولیه: ویروس از طریق پوست یا مخاط آسیب دیده/حساس وارد شده، در سلول های اپیتلیال تکثیر میکند و باعث ضایعات میشود.
2. ورود به اعصاب: ویروس از انتهای عصبی به گانگلیون های عصبی (مثلاً گانگلیون سهقلو برای صورت، گانگلیون ساکرال برای ناحیه تناسلی) منتقل شده و در آنجا به حالت نهفته (خفته) باقی میماند.
3. فعالیت مجدد (عود): در اثر عوامل محرک (استرس، بیماری، قاعدگی، آفتابسوختگی، ضربه به ناحیه)، ویروس دوباره فعال شده، از طریق اعصاب به پوست یا مخاط بازگشته و باعث ضایعات جدید میشود. دفعات و شدت عود در افراد مختلف متفاوت است.

عوامل موثر در ایجاد و عود تبخال

• عفونت اولیه: تماس با فرد آلوده (معمولاً در کودکی برای HSV-1 دهانی، در بزرگسالی برای HSV-2 تناسلی).
• عوامل محرک عود
• استرس جسمی یا روحی: تضعیف سیستم ایمنی.
• بیماریها و تب: سرماخوردگی، آنفولانزا، عفونت های دیگر.
• قاعدگی: نوسانات هورمونی.
• خستگی شدید و کم خوابی.
• آسیب به پوست یا مخاط: ترومای فیزیکی، جراحی دندان، خشکی لب، آفتاب سوختگی شدید (برای تبخال لب).
• سیستم ایمنی ضعیف: بیماریهای مانند ایدز (HIV)، سرطان، شیمی درمانی، مصرف داروهای سرکوبگر ایمنی (کورتون، داروهای پس از پیوند). در این افراد، تبخال میتواند شدید، گسترده و مقاوم به درمان باشد.
• سوء تغذیه.
• اصطکاک: مثلاً در تبخال تناسلی.
• درمان تبخال

توجه: هیچ درمانی ویروس را از بدن حذف نمیکند. درمانها بر کاهش علائم، تسریع بهبودی، کاهش دفعات و شدت عود و کاهش خطر انتقال متمرکزند.

دارو درمان تبخال

داروهای ضدویروسی:
مکانیسم: جلوی تکثیر ویروس را میگیرند.
انواع رایج (خوراکی - موثرترین):

• آسیکلوویر (Acyclovir)
• والاسیکلوویر (Valacyclovir) - پیش داروی آسیکلوویر، جذب بهتر.
• فامسیکلوویر (Famciclovir) - پیش داروی پنسیکلوویر.
• اشکال موضعی (پماد/کرم): آسیکلوویر، پنسیکلوویر (Penciclovir). اثربخشی محدودتر از داروهای خوراکی، فقط ممکن است در صورت استفاده بسیار زودهنگام (قبل از تشکیل وزیکول) کمی موثر باشد. معمولاً به تنهایی کافی نیستند.

رژیم های درمانی:

• درمان اپیزودیک (هنگام بروز ضایعات): شروع سریع دارو در اولین نشانه ها (سوزن سوزن شدن) میتواند طول دوره و شدت را کاهش دهد. معمولاً برای چند روز.
• درمان سرکوبگر (Suppressive Therapy): مصرف روزانه و طولانی مدت دارو برای افرادی که عودهای مکرر (مثلاً بیش از ۶ بار در سال) یا شدید دارند یا میخواهند خطر انتقال به شریک جنسی را کاهش دهند. بسیار موثر در کاهش عودها و ترشح ویروس بدون علامت.
• نقش آزمایشگاه در موارد مقاومت: در موارد نادر که ویروس به داروهای رایج مقاوم میشود، آزمایشگاه های تخصصی با تکنیک های تعیین توالی ژنتیکی (Sequencing) میتوانند جهش های ایجادکننده مقاومت را شناسایی کنند تا داروی جایگزین انتخاب شود. این کار نیازمند تجهیزات بسیار پیشرفته مانند توالی یابهای نسل جدید (NGS) است.

درمان خانگی تبخال

• کمپرس سرد: کاهش درد و التهاب.
• مسکنها: استامینوفن، ایبوپروفن برای درد.
• رعایت بهداشت: شستشوی ملایم با آب و صابون ملایم، خشک کردن آرام، جلوگیری از دست زدن به ضایعات و شستن دست ها.
• پرهیز از تماس: بوسیدن، تماس جنسی هنگام وجود ضایعات فعال.
• محافظت از لب ها: کرم ضدآفتاب قوی برای پیشگیری از عود ناشی از آفتاب.
• تسکین موضعی: لیدوکائین موضعی (با احتیاط و طبق دستور)، برخی ژل های گیاهی (اثربخشی علمی ثابت شده محدود).

درمان سریع تبخال

1. لیزین (L-Lysine): برخی گزارش ها از مصرف خوراکی آن برای پیشگیری یا کاهش شدت عود حکایت دارند، اما شواهد قطعی نیستند.
2. پروپولیس: برخی مطالعات اثر کرم پروپولیس را مشابه پمادهای ضدویروسی موضعی نشان دادهاند.
3. روغن درخت چای، آلوئه ورا: ممکن است کمی تسکین دهنده باشند، اما اثر ضدویروسی قوی ندارند.
4. توصیه: همیشه قبل از استفاده از هر درمان جایگزین با پزشک مشورت کنید.

نحوه پیشگیری از تبخال

پیشگیری از عفونت اولیه:

• اجتناب از تماس مستقیم با ضایعات فعال: بوسیدن، تماس جنسی، به اشتراک گذاشتن ظروف غذا/لیوان، حوله، رژ لب.
• استفاده از کاندوم در هر نوبت رابطه جنسی: کاندوم خطر انتقال تبخال تناسلی را کاهش میدهد اما صفر نمیکند (زیرا ویروس میتواند از نواحی پوشیده نشده منتقل شود).
• پرهیز از تماس جنسی در زمان وجود ضایعات یا علائم پیش درآمد (سوزن سوزن شدن).
• رعایت بهداشت دست: شستشوی مرتب دستها، بخصوص پس از تماس با ناحیه آلوده.

پیشگیری از عود:

• شناسایی و مدیریت عوامل محرک فردی: استرس (تکنیک های آرام سازی)، خستگی (خواب کافی)، آفتاب (کرم ضدآفتاب لب و صورت).
• تقویت سیستم ایمنی: تغذیه سالم، ورزش منظم، خواب کافی.
• درمان سرکوبگر: برای افراد با عودهای مکرر.
• پیشگیری از انتقال به شریک جنسی
• درمان سرکوبگر: مصرف روزانه والاسیکلوویر یا فامسیکلوویر توسط فرد مبتلا به HSV-2، خطر انتقال به شریک غیرمبتلا را به میزان قابل توجهی کاهش میدهد.
• استفاده مداوم از کاندوم.
• پرهیز از تماس جنسی در هنگام بروز ضایعات یا علائم.

پیشگیری از انتقال مادر به نوزاد:

• غربالگری و مشاوره قبل از بارداری.
• اجتناب از عفونت اولیه در بارداری (بسیار مهم).
• درمان ضدویروسی سرکوبگر در مادران مبتلا به HSV-2 در اواخر بارداری.
• زایمان سزارین: اگر در زمان زایمان ضایعات فعال تناسلی وجود داشته باشد یا علائم پیش درآمد تبخال تناسلی گزارش شود.
• نقش حیاتی آزمایشگاه: تست PCR برای تشخیص عفونت فعال در مادر در زمان زایمان بسیار مهم است.

رژیم غذایی در درمان تبخال 

اسیدهای آمینه کلیدی:

1. لیزین (Lysine): تصور میشود که رشد ویروس هرپس را مهار میکند.
2. آرژینین (Arginine): تصور میشود که رشد ویروس هرپس را تقویت میکند.

توصیه های غذایی (بر اساس تئوری لیزیین/آرژینین):

1. غذاهای سرشار از لیزیین (مفیدتر): ماهی (بخصوص ماهی کاد، ساردین)، مرغ، بوقلمون، گوشت قرمز کمچرب، لبنیات (شیر، پنیر، ماست)، تخم مرغ، حبوبات (لوبیا، عدس)، سویا، مخمر آبجو، سیبزمینی.
2. غذاهای سرشار از آرژینین (محدود کردن در صورت عود مکرر): مغزها و دانه ها (بادام، بادام زمینی، گردو، تخمه کدو، کنجد)، شکلات و کاکائو، نارگیل، غلات کامل (گندم کامل، جو دوسر)، ژلاتین، برخی حبوبات.
3. تعادل مهم است: حذف کامل گروههای غذایی سالم حاوی آرژینین توصیه نمیشود. هدف، افزایش نسبی لیزیین و کاهش نسبی آرژینین در دوره های پرخطر (استرس زیاد، نزدیک به قاعدگی) یا هنگام احساس علائم پیش درآمد است.

سایر نکات تغذیه ای:

• تقویت سیستم ایمنی: رژیم غنی از میوه ها و سبزیجات رنگارنگ (آنتیاکسیدانها)، ویتامین C (مرکبات، فلفل دلمه ایی، کلم بروکلی)، ویتامین E (آجیلها، دانه ها، اسفناج)، روی (گوشت قرمز، غذاهای دریایی، حبوبات، تخمه کدو)، سلنیوم (آجیل برزیلی، ماهی تن).
• پرهیز از غذاهای محرک التهاب: غذاهای فرآوری شده، شکر تصفیه شده، چربیهای اشباع و ترانس زیاد.
• هیدراته ماندن: نوشیدن آب کافی.

شواهد علمی قوی برای اثربخشی قطعی رژیمهای خاص در کنترل تبخال وجود ندارد، اما رعایت یک رژیم متعادل و تقویتکننده ایمنی همیشه مفید است. برخی افراد به تجربه شخصی کاهش عود با رعایت نسبت لیزیین/آرژینین را گزارش میکنند. تحقیقات بیشتر در این زمینه نیازمند مطالعات بالینی کنترل شده و آنالیزهای آزمایشگاهی روی نمونه های بیولوژیک است.

نتیجه گیری و نقش تجهیزات آزمایشگاهی پیشرفته

تبخال، با وجود شیوع بالا، یک عفونت قابل مدیریت است. درک انواع آن (دهانی، تناسلی، پوستی)، راه های انتقال، عوامل محرک عود و استراتژی های پیشگیری و درمان (داروهای ضدویروسی خوراکی، درمان سرکوب گر) کلید زندگی بهتر با این ویروس است. رعایت بهداشت، مدیریت استرس و یک رژیم غذایی سالم و متعادل میتوانند به کاهش عودها کمک کنند.

تیم مبناژن مفتخر است که با تأمین تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی از برترین برندهای جهانی همچون ( دستگاه های PCR ،Real-Time PCR، الایزا واشر و ریدر، انکوباتورهای CO2، کیتهای تشخیصی HSV، سیستمهای کشت سلولی و تجهیزات مربوط به توالی یابی ژنتیکی)، نقش خود را در ارتقای سطح تشخیص، درمان و تحقیقات در زمینه تبخال و سایر بیماریهای عفونی ایفا کند. ما متعهد به همراهی با پژوهشگران، متخصصین آزمایشگاههای تشخیص طبی، تحقیقاتی و مراکز درمانی برای دستیابی به بهترین نتایج در مبارزه با بیماریها هستیم. در صورت استعلام قیمت تجهیزات آزمایشگاهی کافیست با شماره های 66381035/66381023 و یا شماره 09121340703 تماس حاصل فرمایید و یا درخواست خود در سایت ما به آدرس مبنامد ثبت کرده تا مشاوران ما با شما در اسرع وقت تماس بگیرند.