سرطان دهان چیست؟

سرطان دهان به رشد غیرقابل کنترل سلول‌های بدخیم در بخش‌های مختلف حفره دهان اشاره دارد. این بخش‌ها شامل:

• لب‌ها (شایع‌تر در لب پایین)
• لثه‌ها (ژنژیوا)
• زبان (به ویژه دو سوم جلویی یا "زبان متحرک")
• پوشش داخلی لب‌ها و گونه‌ها (باکال مخاط)
• کف دهان (زیر زبان)
• سقف سخت دهان (کام سخت)
• ناحیه پشت دندان‌های عقل (رترومولار تریگون)

این سرطان معمولاً از سلول‌های سنگفرشی (Squamous cells) که سطح داخلی دهان را می‌پوشانند، آغاز می‌شود و به آن کارسینوم سلول سنگفرشی دهان (OSCC) می‌گویند.

سرطان دهان چگونه و چرا به وجود می‌آید؟

سرطان دهان نتیجه آسیب‌های مکرر به DNA سلول‌های پوششی دهان است. این آسیب‌ها منجر به جهش‌های ژنتیکی می‌شود که کنترل تقسیم سلولی را از بین برده و باعث رشد غیرطبیعی و تشکیل تومور می‌گردد. مهم‌ترین عوامل خطر شناخته شده عبارتند از:

1. مصرف دخانیات: بزرگ‌ترین عامل خطر! سیگار، قلیان، پیپ، تنباکوی جویدنی (مثل نسوار، پان). مواد شیمیایی سرطان‌زای موجود در تنباکو مستقیماً با سلول‌های دهان تماس پیدا می‌کنند.
2. مصرف الکل: الکل خطر را به تنهایی افزایش می‌دهد و در صورت همراهی با دخانیات، خطر به صورت تصاعدی (حتی تا ۳۰ برابر) بالا می‌رود. الکل می‌تواند به عنوان حلال، نفوپذیری مخاط دهان به مواد سرطان‌زای تنباکو را افزایش دهد.
3. ویروس پاپیلومای انسانی (HPV): به خصوص نوع پرخطر HPV-16. ارتباط قوی با سرطان‌های ناحیه اوروفارنکس (پشت زبان، لوزه‌ها، کام نرم) دارد، اما می‌تواند سایر نواحی دهان را نیز درگیر کند. اغلب از طریق تماس جنسی دهانی منتقل می‌شود.
4. قرارگیری طولانی‌مدت در معرض آفتاب: عامل اصلی سرطان لب (به ویژه لب پایین). پرتوهای فرابنفش (UV) به DNA سلول‌های لب آسیب می‌زنند.
5. رژیم غذایی نامناسب: کمبود میوه‌ها و سبزیجات (منابع آنتی‌اکسیدان‌ها و ویتامین‌ها) خطر را افزایش می‌دهد.
6. ضعف سیستم ایمنی: افراد مبتلا به ایدز یا دریافت‌کنندگان پیوند عضو که داروهای سرکوب‌گر ایمنی مصرف می‌کنند، در معرض خطر بالاتری هستند.
7. سابقه شخصی یا خانوادگی سرطان: سابقه سرطان سر و گردن یا سایر سرطان‌ها می‌تواند خطر را افزایش دهد.
8. تحریک مزمن: دندان‌های تیز و شکسته، پرکردگی‌های نامناسب یا پروتزهای دندانی که خوب fitted نیستند و باعث زخم مزمن می‌شوند.
9. جویدن فوفل/بتل نات: یک عادت رایج در بخش‌هایی از آسیا که ترکیبی از آهک و آجیل آرکا (فوفل) است و به شدت سرطان‌زا می‌باشد.

نحوه ایجاد سرطان دهان

سرطان معمولاً به صورت تدریجی و طی سال‌ها ایجاد می‌شود:

• آسیب اولیه: عوامل خطر (مثل دود تنباکو) به DNA سلول‌های مخاط دهان آسیب می‌زنند.
• دیسپلازی: سلول‌ها شروع به تغییر شکل و رفتار غیرطبیعی می‌کنند (ضایعات پیش‌سرطانی). این ضایعات می‌توانند به صورت لکوپلاکیا (نواحی سفید ضخیم که پاک نمی‌شوند) یا اریتروپلاکیا (نواحی قرمز مخملی) ظاهر شوند.
• کارسینوم درجا (CIS): سلول‌های سرطانی فقط در لایه سطحی (اپیتلیوم) وجود دارند و هنوز به لایه‌های عمقی حمله نکرده‌اند.
• کارسینوم مهاجم: سلول‌های سرطانی از سد پایه‌ای غشا عبور کرده و به بافت‌های زیرین (مانند عضله، استخوان) نفوذ می‌کنند و می‌توانند به غدد لنفاوی گردن و سایر اندام‌های دور (متاستاز) گسترش یابند.

سن شروع سرطان دهان

علائم اولیه سرطان دهان معمولاً در افراد بالای ۴۰ سال تشخیص داده می‌شود. بطور کلی میانگین سنی تشخیص معمولاً حوالی ۶۰ سال است.

با این حال، به دلیل افزایش موارد مرتبط با HPV و تغییرات رفتاری، موارد بیشتری در افراد جوان‌تر (حتی زیر ۵۰ و ۴۰ سال) مشاهده می‌شود. سرطان‌های مرتبط با HPV ممکن است در سنین پایین‌تری نسبت به سرطان‌های ناشی از دخانیات و الکل ظاهر شوند.  

آیا سرطان دهان عامل مرگ است؟

بله، سرطان دهان می‌تواند کشنده باشد، به خصوص اگر دیر تشخیص داده شود، نرخ بقای ۵ ساله (درصد افرادی که حداقل ۵ سال پس از تشخیص زنده می‌مانند) بستگی شدیدی به مرحله بیماری در زمان تشخیص دارد:

مرحله I (کوچک، محدود به محل اولیه): نرخ بقای ۵ ساله می‌تواند بیش از ۸۰-۹۰% باشد.

مرحله II (بزرگ‌تر، اما هنوز بدون گسترش): حدود ۶۰-۸۰%.

مرحله III (بزرگ یا گسترش به غدد لنفاوی مجاور): حدود ۳۰-۶۰%.

مرحله IV (گسترش به بافت‌های مجاور، غدد لنفاوی بزرگ یا متاستاز دور): به طور قابل توجهی پایین‌تر، اغلب زیر ۳۰-۴۰%.

• تشخیص در مراحل اولیه تفاوت حیاتی در نتیجه درمان و شانس بقا ایجاد می‌کند. متأسفانه، بسیاری از موارد در مراحل III یا IV تشخیص داده می‌شوند.

نحوه درمان سرطان دهان

درمان سرطان دهان چندرشته‌ای است و توسط تیمی شامل جراح سر و گردن، انکولوژیست پرتودرمانی، انکولوژیست پزشکی (شیمی‌درمانی)، دندانپزشک، پاتولوژیست، متخصص تغذیه و گفتاردرمانگر برنامه‌ریزی می‌شود. انتخاب روش‌ها به عوامل زیر بستگی دارد:

• محل و اندازه تومور
• مرحله بیماری (گسترش موضعی و متاستاتیک)
• وضعیت کلی سلامت و سن بیمار
• ترجیحات بیمار

روش‌های اصلی درمان سرطان دهان:

1. جراحی (Surgery): درمان اولیه برای اکثر سرطان‌های دهان در مراحل اولیه و پیشرفته موضعی.
2. برداشتن تومور اولیه: برداشتن تومور با حاشیه سالم از بافت اطراف (برای اطمینان از برداشتن کامل سلول‌های سرطانی). ممکن است شامل برداشتن بخشی از زبان، فک، کف دهان یا کام باشد.
3. دیسکسیون گردن (Neck Dissection): برداشتن غدد لنفاوی گردن در صورت وجود یا احتمال بالای گسترش سرطان به آن‌ها.
4. بازسازی (Reconstruction): پس از برداشتن تومورهای بزرگ، ممکن است از گرافت‌های پوستی، فلپ‌های بافتی از سایر نقاط بدن (مثل ساعد، ساق پا، شکم) یا ایمپلنت‌ها برای بازسازی عملکرد و ظاهر استفاده شود.
5. پرتودرمانی (Radiation Therapy): استفاده از پرتوهای پرانرژی (اشعه ایکس یا پروتون) برای کشتن سلول‌های سرطانی.
6. پرتودرمانی خارجی (EBRT): رایج‌ترین نوع. دستگاه خارجی پرتوها را به سمت تومور و گاهی غدد لنفاوی هدایت می‌کند.
7. براکی‌تراپی (Brachytherapy): منبع رادیواکتیو مستقیماً در داخل یا نزدیک تومور قرار داده می‌شود (کمتر رایج در سرطان دهان). کاربرد این روش درمانی، به عنوان درمان اولیه برای تومورهای کوچک (به ویژه اگر جراحی گزینه مناسبی نباشد)، پس از جراحی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقیمانده (درمان کمکی)، یا برای تسکین علائم در مراحل پیشرفته (درمان تسکینی).
8. شیمی‌درمانی (Chemotherapy): استفاده از داروهای ضدسرطان (سیتوتوکسیک) که از طریق جریان خون در سراسر بدن پخش می‌شوند تا سلول‌های سرطانی را از بین ببرند یا رشد آن‌ها را متوقف کنند، اغلب همراه با پرتودرمانی (شیمی‌رادیاسیون) برای افزایش اثر درمان، در مراحل پیشرفته بیماری (III-IV)، یا برای سرطان‌هایی که متاستاز داده‌اند.

داروهای رایج دردرمان سرطان دهان عبارتند از: 

1. سیس‌پلاتین (Cisplatin)
2. کاربوپلاتین (Carboplatin)
3. ۵-فلورواوراسیل (5-FU)
4. پاکلی‌تاکسل (Paclitaxel)
5. دوستاکسل (Docetaxel)

• درمان هدفمند (Targeted Therapy): داروهایی که به مولکول‌های خاصی در سلول‌های سرطانی حمله می‌کنند و رشد آن‌ها را مختل می‌کنند.

داروی رایج درمان سرطان عبارتند از ستوکسیماب (Cetuximab): آنتی‌بادی مونوکلونال که گیرنده فاکتور رشد اپیدرمی (EGFR) را مهار می‌کند. اغلب همراه با پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی استفاده می‌شود.

• ایمنی‌درمانی (Immunotherapy): کمک به سیستم ایمنی بدن بیمار برای شناسایی و مبارزه موثرتر با سلول‌های سرطانی.
• مهارکننده‌های وارسی ایمنی (Immune Checkpoint Inhibitors): داروهایی مانند پمبرولیزوماب (Pembrolizumab) و نیولوماب (Nivolumab) که پروتئین‌های خاصی را روی سلول‌های ایمنی (مثل PD-1) یا سلول‌های سرطانی (مثل PD-L1) مسدود می‌کنند تا پاسخ ایمنی تقویت شود. معمولاً برای سرطان‌های پیشرفته یا عودکننده استفاده می‌شوند.

آزمایشات و دستگاه‌های حیاتی در تشخیص و درمان سرطان دهان

تشخیص و ارزیابی اولیه:

• معاینه بالینی: توسط دندانپزشک یا پزشک متخصص.
• آندوسکوپی: استفاده از لوله‌های نازک و مجهز به نور و دوربین (آندوسکوپ) برای دیدن دقیق‌تر حفره دهان، حلق و حنجره.
• بیوپسی (نمونه‌برداری): ابزار حیاتی! برداشتن نمونه کوچکی از بافت مشکوک برای بررسی پاتولوژی. انواع آن:
• بیوپسی اگزسیونال: برداشتن کل ضایعه کوچک.
• بیوپسی انسیژنال: برداشتن تکه‌ای از ضایعه بزرگ‌تر.
• بیوپسی سوزنی (FNA): برای نمونه‌برداری از غدد لنفاوی بزرگ شده.

پاتولوژی بافت (تشخیص قطعی سرطان):

• میکروسکوپ نوری: بررسی اسلایدهای بافتی رنگ‌آمیزی شده (هماتوکسیلین و ائوزین - H&E) توسط پاتولوژیست برای تشخیص سلول‌های سرطانی و تعیین نوع و درجه (گرید) تومور. اساس تشخیص قطعی.
• ایمونوهیستوشیمی (IHC): استفاده از آنتی‌بادی‌های خاص روی بافت برای شناسایی پروتئین‌های خاص (مثل p16 به عنوان نشانگر HPV، PD-L1 برای پیش‌بینی پاسخ به ایمنی‌درمانی). نیاز به دستگاه‌های پردازش بافت، میکروتوم، حمام رنگ‌آمیزی و میکروسکوپ فلورسانس/نوری پیشرفته دارد.
• تست‌های مولکولی: بررسی جهش‌های ژنتیکی خاص یا حضور ویروس HPV (معمولاً با PCR). نیاز به دستگاه‌های PCR، توالی‌یاب ژن (Sequencer) و تجهیزات استخراج DNA/RNA دارد.

تعیین مرحله (Staging):

1. تصویربرداری:

سی‌تی اسکن (CT Scan): با دستگاه CT، برای ارزیابی اندازه تومور، تهاجم به استخوان فک یا سایر ساختارها و بررسی غدد لنفاوی.

ام‌آرآی (MRI): با دستگاه MRI، برای ارزیابی بهتر تهاجم تومور به بافت‌های نرم (زبان، کف دهان) و ارتباط با اعصاب.

پت اسکن (PET Scan): با دستگاه PET-CT، برای شناسایی متاستازهای دورافتاده یا ارزیابی پاسخ به درمان. یک ماده رادیواکتیو قند (FDG) تزریق می‌شود که در سلول‌های سرطانی با متابولیسم بالا تجمع می‌یابد.

اندوسکوپی تحت بیهوشی: برای معاینه دهان و حلق و حنجره و بیوپسی دقیق‌تر.

درمان قطعی سرطان دهان:

• جراحی: نیاز به اتاق عمل مجهز، ابزار جراحی دقیق سر و گردن، سیستم‌های بیهوشی و تجهیزات پیشرفته برای جراحی بازسازی.
• پرتودرمانی: نیاز به دستگاه‌های پرتودرمانی خطی (LINAC) بسیار پیشرفته و سیستم‌های برنامه‌ریزی درمان (TPS) برای محاسبه دقیق دوز و شکل پرتو. سیستم‌های تصویربرداری هدایت پرتو (IGRT) برای هدف‌گیری دقیق‌تر.
• شیمی‌درمانی/درمان هدفمند/ایمنی‌درمانی: نیاز به تجهیزات تزریق ایمن، هودهای لامینار برای تهیه داروهای خطرناک، و سیستم‌های نظارت بر بیمار حین تزریق.

نحوه پیشگیری از سرطان دهان:

1. معاینات منظم بالینی و تصویربرداری (CT/MRI/PET).
2. آزمایشات خون: برای پایش عملکرد کبد، کلیه و مغز استخوان (به خصوص پس از شیمی‌درمانی).
3. نحوه پیشگیری از سرطان دهان
4. بسیاری از موارد سرطان دهان قابل پیشگیری هستند:
5. عدم مصرف دخانیات به هر شکل (سیگار، قلیان، پیپ، جویدنی).
6. مصرف الکل را محدود یا قطع کنید.
7. واکسن HPV بزنید: واکسیناسیون (Gardasil 9) هم برای دختران و هم برای پسران توصیه می‌شود و می‌تواند از عفونت با انواع پرخطر HPV جلوگیری کند.
8. از پوست لب‌ها در برابر آفتاب محافظت کنید: استفاده از کرم ضدآفتاب لب با SPF بالا و کلاه لبه‌دار.
9. رژیم غذایی سالم سرشار از میوه‌ها و سبزیجات: آنتی‌اکسیدان‌ها و ویتامین‌ها به محافظت از سلول‌ها کمک می‌کنند.
10. حفظ بهداشت دهان و دندان: مسواک زدن منظم، نخ دندان کشیدن، مراجعه منظم به دندانپزشک.
11. برطرف کردن عوامل تحریک مزمن: درمان دندان‌های شکسته یا تیز، تعویض پروتزهای نامناسب.
12. معاینات منظم دهان توسط دندانپزشک: مهم‌ترین راه تشخیص زودهنگام! دندانپزشک می‌تواند ضایعات پیش‌سرطانی و سرطان‌های اولیه را که اغلب بدون درد هستند، شناسایی کند. حداقل سالی یکبار.

تجهیزات آزمایشگاهی در مبارزه با سرطان دهان

همانطور که در بخش‌های تشخیص و پاتولوژی مشاهده شد، تجهیزات آزمایشگاهی پیشرفته ستون فقرات مبارزه با سرطان دهان هستند:

دستگاه‌های پاتولوژی (میکروسکوپ‌ها، میکروتوم، تجهیزات رنگ‌آمیزی، سیستم‌های اسکن اسلاید دیجیتال): برای تشخیص قطعی و دقیق نمونه‌های بیوپسی.

دستگاه‌های ایمونوهیستوشیمی و فلورسانس: برای تعیین زیرگروه‌های مولکولی سرطان و پیش‌بینی پاسخ به درمان‌های هدفمند و ایمنی.

دستگاه‌های مولکولی (PCR Real-Time، توالی‌یاب‌های نسل جدید - NGS): برای تشخیص جهش‌های ژنتیکی، ویروس HPV و پروفایل‌های پیش‌آگهی‌دهنده.

تجهیزات پردازش و نگهداری نمونه (سانتریفیوژها، فریزرهای -۸۰ درجه، هودهای لامینار): برای حفظ یکپارچگی نمونه‌های ارزشمند بیوپسی و خون.

سیستم‌های مدیریت اطلاعات آزمایشگاهی (LIMS): برای ردیابی دقیق نمونه‌ها و گزارش‌دهی مطمئن نتایج.

نتیجه گیری

سرطان دهان یک بیماری جدی اما در بسیاری از موارد قابل پیشگیری و قابل درمان است، به خصوص اگر در مراحل اولیه تشخیص داده شود. آگاهی از علائم هشداردهنده (زخم دهانی که بیش از دو هفته بهبود نیابد، توده یا ضخیم‌شدگی در دهان یا گردن، لکه‌های سفید یا قرمز پایدار، درد مداوم دهان یا گوش، مشکل در جویدن، بلع یا صحبت کردن، بی‌حسی زبان یا لب، لق شدن دندان‌ها بدون دلیل دندانی)، اجتناب از عوامل خطر اصلی (دخانیات و الکل)، واکسیناسیون HPV و معاینات منظم دندانپزشکی کلیدهای اصلی پیشگیری و تشخیص زودهنگام هستند. پیشرفت‌های چشمگیر در تکنیک‌های جراحی، پرتودرمانی دقیق، داروهای جدید هدفمند و ایمنی‌درمانی و همچنین تجهیزات تشخیصی آزمایشگاهی و تصویربرداری پیشرفته امید به زندگی و کیفیت زندگی بیماران را به طور قابل توجهی بهبود بخشیده است. سرمایه‌گذاری و دسترسی به تجهیزات آزمایشگاهی دقیق و مدرن در مراکز تشخیصی و بیمارستانی نقشی تعیین‌کننده در این نبرد حیاتی دارد.